Nguyễn Thị Lê Uyên*
Trong ba năm trở lại đây, mạng xã hội ảo trở thành một hiện tượng xã hội nổi trội trong đời sống tinh thần của giới trẻ Việt Nam. Mục đích, mức độ và cách thức tham gia của mỗi cá nhân khi tham gia mạng xã hội ảo tuy có điểm khác nhau, nhưng một điểm chung không thể phủ nhận rằng, giới trẻ đã nhìn nhận mạng xã hội ảo như một phần không thể thiếu của cuộc sống.
Từ cách tiếp cận vốn xã hội, bài viết trình bày một số nhìn nhận ban đầu về mạng lưới quan hệ xã hội trên mạng xã hội ảo. Có thể sử dụng mạng xã hội ảo như một công cụ đắc lực để phát triển vốn xã hội hay không? Nếu có thể, giới trẻ cần lưu ý những điều gì khi thiết lập, phát triển vốn xã hội thông qua mạng xã hội ảo?
Mạng xã hội ảo
Để hiểu được mạng xã hội ảo là gì? Trước hết, cần làm rõ khái niệm mạng lưới xã hội. “Một cách chung nhất, có thể định nghĩa mạng lưới xã hội là một tập hợp các mối quan hệ giữa các thực thể xã hội gọi chung là các actor. Các thực thể xã hội này không nhất thiết chỉ là các cá nhân mà còn là các nhóm xã hội, các tổ chức, các thiết chế, các công ty xí nghiệp và cả các quốc gia.”[1] Khi mạng lưới xã hội này được thiết lập và phát triển thông qua phương tiện truyền thông Internet, nó được hiểu là mạng xã hội ảo. Hoặc đơn giản hơn, “Mạng xã hội ảo là một trang web mà nơi đó một người có thể kết nối với nhiều người thông qua chia sẻ những sở thích cá nhân, nơi ở, đặc điểm học vấn…” [2]. Những trang Facebook, Orkut, Friendster, Hi5, Yahoo360, Myspace…. được xem là những mạng xã hội ảo có số lượng người tham gia đông đảo. Người tham gia các trang mạng này có cơ hội sẻ chia sở thích, quản lý thông tin, tìm kiếm thông tin và kết nối bạn bè.
Vốn xã hội là gì?
Vốn xã hội là một khái niệm trừu tượng, có lịch sử nghiên cứu nghiên cứu từ những năm 1962 bởi các học giả nổi tiếng. Có nhiều định nghĩa khác nhau về khái niệm này, nhưng một cách cơ bản nhất, vốn xã hội được hiểu là những mối ràng buộc giữa các cá nhân trong một tập thể, một cộng đồng, xã hội. Nói đến vốn xã hội, phải nhắc đến ba yếu tố cấu thành gồm: mạng lưới các quan hệ xã hội, sự tin cẩn và các chuẩn mực, quy tắc hành xử. Vốn xã hội có ý nghĩa rất quan trọng đối với sự phát triển của xã hội nói chung và của từng cá nhân nói riêng. Vốn xã hội cao dẫn đến hợp tác cao hơn, đóng góp nhiều hành động có lợi ích cho cộng đồng hơn. Trong kinh doanh, dựa vào sự tin cậy lẫn nhau mà các doanh nghiệp không tốn nhiều thời gian kiểm tra và giám sát nhau. Trong quản lý và bảo vệ tài nguyên - môi trường, những cộng đồng đoàn kết và tuân thủ chặt chẽ các “luật tục” sẽ giúp hạn chế những hành động bất lợi cho môi trường. Ở cấp độ cá nhân, một người có vốn xã hội cao sẽ gặp nhiều thuận lợi hơn trong hợp tác công việc, trong việc tìm kiếm sự hỗ trợ từ cộng đồng.
Vốn xã hội không sẵn có mà phải được gây dựng qua một quá trình lâu dài, thông qua mạng lưới xã hội giữa cá nhân đó với người xung quanh. Có nhiều cách thức để giúp mỗi cá nhân xây dựng và mở rộng mối quan hệ xã hội của mình, và trong đó có thể kể đến mạng xã hội ảo như một kênh truyền thông đa phương tiện.
Thiết lập quan hệ xã hội từ mạng xã hội ảo
Một mạng xã hội ảo thành công trước hết phải có số lượng người tham gia đông đảo, tiếp đó là những tiêu chí khác như cách thức tham gia, đặc điểm nhóm sở thích, cách thức kết nối... Do vậy các mạng xã hội ảo hiện nay đều quan tâm đến chức năng kết nối người sử dụng. Có nhiều cách thức khác nhau khi người sử dụng tìm đến một mạng xã hội: thông qua lời quảng cáo của bạn bè, vô tình “lạc” vào mạng đó hoặc nhận được lời mời của bạn bè đã tham gia qua thư điện tử. Để thu hút đông người sử dụng, mạng xã hội ảo cố gắng đơn giản hóa các bước đăng kí tham gia. Tiếp theo, khi đã là thành viên của mạng xã hội đó, người sử dụng lại được ban quản trị mạng khuyến khích tìm kiếm và kết nối bạn bè. Điều này chứng tỏ, một cá nhân khi đã là thành viên của một mạng xã hội ảo bất kì, cá nhân đó được cung cấp nhiều công cụ và sự hỗ trợ kĩ thuật đắc lực từ phía ban quản trị mạng nhằm mở rộng quan hệ xã hội của mình.
· Duy trì những mối quan hệ xã hội sẵn có và phát triển thêm những mối quan hệ xã hội mới
Mạng xã hội ảo giúp bạn duy trì được mối quan hệ với những bạn bè thân quen thông qua những tin nhắn hoặc những món quà ảo, điều này được thực hiện nhanh chóng, dễ dàng. Không chỉ vậy, mạng xã hội ảo còn giúp bạn có cơ hội làm quen thêm nhiều bạn bè mới thông qua những khuyến khích gợi mời kết bạn luôn hiện trên trang cá nhân mỗi khi đăng nhập. Mặc khác, khi chúng ta có được mối quan hệ với một người bạn cũ, thì từ đó không khó khăn để xây dựng mối quan hệ với những người bạn mới từ danh sách bạn bè của người bạn cũ. Theo chiều hướng đó, số bạn bè trong danh sách của ta ngày một tăng lên về số lượng, ta biết nhiều người hơn và nhiều người biết đến ta hơn.
· Dễ dàng kết bạn với người lạ - bất cứ nơi đâu và bất cứ lúc nào.
Bằng một cú nhấp chuột mời làm quen hoặc đồng ý làm quen với một người xa lạ, nay lưới xã hội của bạn lại được đan thêm một sợi quan hệ xã hội nữa. Truyền thông trên mạng xã hội ảo giúp bạn vượt qua những ngượng ngùng về hình thức, địa vị xã hội, xúc cảm tự nhiên… Nó giúp giản lược những thủ tục trong truyền thông truyền thống mặt đối mặt như cách nghĩ ngợi câu hỏi khai thác thông tin cá nhân hoặc cách thức gợi mời cho lần hẹn tiếp theo. Đa phần, tất cả những thông tin về giới tính, tôn giáo, tuổi tác, trình độ học vấn, thậm chí sở thích và hình ảnh cá nhân của người mà bạn muốn làm quen, bạn có thể biết rõ thông qua trang cá nhân của người đó, trừ khi họ cố tình muốn ẩn giấu.
P Dễ dàng quản lý nhóm bạn bè: Yếu tố trực quan sinh động của các trang web mạng xã hội có vai trò rất quan trọng. Phần lớn mọi người không nhớ chính xác tên của nhiều người cùng một lúc trong một thời gian ngắn. Tuy nhiên, cách thiết kế giao diện và ứng dụng của các trang web mạng xã hội hiện nay dễ dàng giúp ta ghi nhớ thông tin về người bạn mới quen của mình. Thông qua hồ sơ đại diện (tạm dịch là avarta), bộ sưu tập ảnh cá nhân, những bài hát, đoạn quay phim mà họ chia sẻ trên trang cá nhân, chúng ta dễ dàng nhận diện và hiểu rõ hơn về họ.
Thông thường, khi muốn chủ động liên lạc với một người quen trong mạng lưới quan hệ xã hội, mỗi cá nhân phải chủ động hồi cố về một số thông tin của người đó và tiếp đến suy nghĩ cách thức liên lạc hợp lý. Tuy nhiên, các trang web mạng xã hội ảo giúp người sử dụng vượt qua được trở ngại đó. Bất cứ người sử dụng khi đăng nhập vào các trang web mạng xã hội, mọi hoạt động từ bạn bè của họ đều được thông báo cụ thể qua các hình thức như: tin nhắn, hình ảnh mới, món quà, lời mời kết nối… Như vậy, so với hình thức giao tiếp truyền thống, mạng xã hội ảo giúp người ta tiết kiệm thời gian, không tốn sức vạch kế hoạch và ghi nhớ quá nhiều thông tin về bạn bè. Nói cách khác, mạng xã hội ảo hỗ trợ tối đa công cụ để ta theo dõi tốt bạn bè của mình và cả…ngược lại.
P Hỗ trợ tối đa nhu cầu tìm kiếm: Trang web mạng xã hội ảo với những ứng dụng thông mình cho phép chúng ta tìm kiếm những bạn bè theo tiêu chí mình muốn: về sở thích, về nghề nghiệp, nơi cư trú… Đồng thời, nhờ trang web mạng xã hội ảo, chúng ta có thể kết nối lại với những người bạn cũ đã mất liên lạc thông qua một số thông tin cơ bản về trường học, nơi làm việc, ngày sinh nhật,…
Nuôi dưỡng các mối quan hệ xã hội trong mạng xã hội ảo
Có thể nhận thấy các quan hệ xã hội dù ảo hay không ảo đều có một vai trò đặc biệt vì nó hỗ trợ cho hoạt động giao tiếp, tạo ra niềm tin cho cuộc sống. Gía trị của các mối quan hệ xã hội không hoàn toàn là giá trị vật chất hay giá trị kinh tế mà là giá trị tinh thần. Những lời khen ngợi, động viên hoặc chia sẻ từ người xung quanh là kết quả từ việc thiết lập mối quan hệ xã hội trước đó giữa bạn với những người xung quanh. Do vậy, việc nuôi dưỡng các mối quan hệ xã hội, đặc biệt là những mối quan hệ xã hội có giá trị với chính bản thân bạn là việc cần thiết.
Hành động ghé thăm thường xuyên các trang cá nhân của bạn bè, để lại lời nhắn riêng tư, lời bình luận hoặc đơn giản chỉ là một câu chào vu vơ cũng thể hiện tinh thần duy trì mối quan hệ hai bên. Tuy nhiên, đối với một người có danh sách bạn bè không dưới 100 thì việc thăm hỏi nhau thường xuyên dường như tốn rất nhiều thời gian. Việc nhận lời mời kết bạn hoặc đồng ý kết bạn với một người lạ rất dễ dàng và nhanh chóng, nhưng nuôi dưỡng và phát triển các mối quan hệ ấy ngày một sâu sắc hơn thì là cả một quá trình. Thực tế hiện nay trên các mạng xã hội ảo cho thấy khá nhiều người đồng ý kết nối quan hệ với rất nhiều bạn bè xa lạ, số lượng bạn bè trong danh sách liên lạc ngày một nhiều lên nhưng lại không có thời gian quản lý và nắm bắt thông tin cụ thể. Những mối quan hệ xã hội kiểu như vậy liệu có tồn tại lâu? Một cá nhân có vốn xã hội cao đồng nghĩa với mạng lưới xã hội sâu rộng, không chỉ đòi hỏi số lượng nhất định mà còn quan tâm đến yếu tố “chất lượng” của từng mối quan hệ đó.
Xây dựng sự tin cẩn từ cộng đồng mạng
Trong đời sống thực tế, xây dựng được lòng tin từ những người xung quanh đối với chính mình không phải là công việc dễ dàng. Một người bán hàng muốn có nhiều khách đến mua hàng, anh ta phải đảm bảo hàng tốt và giá cả không cao hơn những chổ khác. Một người giao báo chuyên nghiệp sẽ phải giao báo đúng giờ để người nhận báo đọc đúng lúc. Một lời hứa, một giao kèo, một kí kết dù bằng miệng hoặc bằng văn bản, đều phải được thực hiện nhằm gây dựng uy tín và niềm tin cho cả hai bên. Con người thực tế tiếp xúc trực tiếp nhau, sẽ thuận lợi hơn khi gây dựng niềm tin cho nhau, con người ảo chỉ biết truyền thông tin cho nhau qua trang web mạng xã hội thì việc tin tưởng nhau là một thách thức lớn. Làm thế nào để cộng đồng mạng tin tưởng những điều bạn nói là sự thật?
Một người bán hàng trên mạng rất cần sự tin tưởng từ những khách hàng trên mạng. Không có sự tin tưởng, không có giao dịch mua bán xảy ra. Nếu đã chiếm được niềm tin của một khách hàng, bạn đã thành công bước đầu và việc gây dựng uy tín trong buôn bán trên mạng là một quá trình cẩn trọng và nhẫn nại. Lời khen ngợi từ một khách hàng trên mạng sẽ được nhiều khách hàng khác biết đến, đó là thuận lợi; ngược lại, sự phàn nàn dù lớn hay nhỏ cũng gieo rắc ấn tượng ban đầu không mấy tốt đẹp về bạn. Hoặc dù bạn không phải là một nhà buôn trên mạng thì những lời bình luận của một vài người bạn xung quanh cũng có sức lan tỏa ít nhiều đến toàn thể cộng đồng mạng. Tất cả những nội dung (bao gồm nhật kí, tin nhắn, thông tin cá nhân… ) của bạn sẽ được cộng đồng mạng theo dõi và dần dần định hình gán nhãn cho bạn một vài đặc điểm tính cách nào đó.
Tuy nhiên, dù nói thế nào thì việc tạo dựng lòng tin cẩn trong cộng đồng mạng xã hội ảo hoàn toàn không dễ. Cuộc sống thực cho phép kiểm tra tính xác thực của thông tin cá nhân và nếu một ai đó có dấu hiệu vi phạm gieo kèo thì anh ta sẽ nhận được hình phạt từ cộng đồng, nhẹ nhất là sự chê bai và nặng nề nhất là bị tẩy chay. Trong mạng xã hội ảo, không phải mọi mối quan hệ xã hội ảo sẽ đi đến một cuộc gặp mặt ngoài đời, do đó không dễ dàng kiểm tra độ tin cậy trong thông tin cá nhân của nhau. Và nếu một ai đó bị cộng đồng mạng tẩy chay vì quan điểm, tư tưởng không phù hợp thì chỉ việc từ bỏ avarta đó, xây dựng một avarta mới với thông tin cá nhân mới. Nói cách khác, trong cuộc sống thực, một người chỉ có một avarta và dễ dàng bị cộng đồng kiểm soát. Nhưng trong mạng xã hội ảo, một người có thể có rất nhiều avarta, nhiều tính cách theo nhu cầu, và ý thích. Chính lý do này, có những avarta mặc sức thể hiện quan điểm, tâm tư tình cảm nhưng tuyệt đối che giấu thông tin, không muốn mọi người biết mình là ai.
Lời kết
Trang web mạng xã hội cung cấp cho người sử dụng rất nhiều ứng dụng thông minh để từ đó hỗ trợ tối đa cho việc thiết lập các quan hệ xã hội, thiết lập niềm tin từ cộng đồng mạng. Tuy nhiên, khi bạn sở hữu rất nhiều mối quan hệ xã hội ảo đó, chưa hẳn bạn là một người có vốn xã hội cao. Yêu cầu quan trọng đặt ra cho bạn là ý thức nuôi dưỡng, phát triển các mối quan hệ xã hội ảo đó như những mối quan hệ xã hội thực ngoài đời. Mạng lưới xã hội đúng nghĩa không chỉ có diện tích bao phủ rộng mà những sợi thừng đan kết nên mạng lưới ấy phải bền chặc. Ngược lại, vì tính nhanh chóng, dễ dàng trong kết nối quan hệ xã hội trên trang web mạng xã hội, bạn khó tránh khỏi các yếu tố rủi ro khi đồng ý làm bạn với một người lạ. Điều cuối cùng, yếu tố mấu chốt của vốn xã hội chính là sự tin cẩn từ cộng đồng xung quanh đối với chính mình, bạn sẽ vượt qua những hạn chế của mạng xã hội ảo như thế nào để đạt được lòng tin của mọi người?
Tài liệu tham khảo
1. Alan Misolve, Peter Druschel, Massimiliano Marcon, Krishna P.Gummadi, Peter Druschel and Bobby Bhattacharjee. Measurement and Analysic of Online Social Networks. Max Planck Institute for Solfware System, Rice University, University of Maryland.
2.Malene Charlotte Larsen. Understanding Social networking: On Young people’s construction and co-construction of Identity online. Aalborg University.
3. Trần Hữu Dũng, Vốn xã hội và Kinh tế, tạp chí Thời Đại số 8.
* Viện Nghiên cứu Phát triển TPHCM
[1] Lê Minh Tiến, Tổng quan phương pháp phân tích mạng lưới xã hội trong nghiên cứu xã hội, Tạp chí khoa học xã hội, số 9 - 2006
[2] http://dictionary.reference.com/browse/social+network
